Muhterem Fethullah Gülen Hocaefendi, haftanın Bamteli sohbetinde yukarıdaki soruya cevap sadedinde şunları söyledi:

Bildiğiniz gibi, “ictimâ” Arapça bir kelime. Türkçe’de “toplanma” sözcüğüyle karşılıyoruz onu. Tam ifade eder mi, etmez mi? Çünkü o kelime Arapça’da esasen “bir ve beraber olma”yı ifade ediyor; Ebu Davud’un, Sünen’inin mebdeinde namazı anlatırken dediği gibi, “topuk topuğa, diz dize, omuz omuza, birbirini zorlarcasına, kubbedeki taşlar gibi kenetlenmiş bir yapı”yı işaretliyor. Sonra kelimenin geldiği kip/bab itibariyle meseleyi ele aldığınız zaman da o “bir araya gelme”yi ve “bir toplum olma”yı tabiatlarının bir derinliği haline getirmiş kimselere imada bulunuyor. Efendim, “ce-me-a” değil, “icmâ” değil, “ictimâ” deniyor: Bu, “toplu yaşama”yı, -bir yönüyle- “birbirine dayanma”yı ve aynı zamanda “birbiri için olma”yı tabiatlarının bir derinliği haline getirmişler demektir. Böyle bir ruh hâleti vurgulanıyor.

Böyle bir ruh hâletini kazanma, -bir yönüyle- hayvaniyetten çıkmaya, cismâniyeti bırakmaya, kalb ve ruhun derece-i hayatına yükselmeye bağlıdır; orada ifade edildiği gibi, “vicdan enginliği”ne bağlıdır. Bu da herkese açık olma demektir. Ama “alâ merâtibihim”; herkese kendi konumuna göre bir alaka göstermektir. Mesela, sizinle beraber usulü/ümmühâtı paylaşan insanlarla münasebetiniz, kenetlenmeniz ve alakanızda, birbiriyle imtizaç etme ve yan yana geldiği zaman âdeta mıknatıs gibi birbirini çekme şekli söz konusudur. Bir de kendinizi zorlayarak birileriyle bir araya gelme vardır. Onlarla, bütün değerleri paylaşmıyor olabilirsiniz ama paylaşabileceğiniz ortak bir kısım değerler de vardır; bu defa onların etrafında bir araya gelirsiniz.

Ama önceki çok farklıdır; orada Uhuvvet Risalesi’nde bahsedildiği gibi, “Allah bir, Peygamber bir, din bir, diyanet bir, mefkûre bir, gaye-i hayal bir, bine kadar bir, bir…” Onu çoğaltabilirsiniz. O, “bin” tane fasl-ı müşterek etrafında bir araya gelme, kenetlenme, bir çeşit kenetlenmedir. Bir de diğer bir şey diyor: İşte millî mefkûre bir, vatan bir; aynı zamanda belki bir düşman birliği var; ülkenize gözlerini dikmişler ve siz onlara karşı bir ve beraber olma mecburiyetindesiniz. Bu türden şeyleri de “yüze kadar bir, bir…” diyebilirsiniz. Bir fasla gelir ki, “ona kadar bir, bir…” diyebilirsiniz. Bir fasla gelir ki, “onda iki” filan fasl-ı müşterek vardır. Şimdi bunların hepsi çok farklı bir daire içinde, başkalarıyla beraber olma, bir şeyleri paylaşma demektir. Şimdilerdeki sade ifadesiyle “ortak paydalar” sözcüğüyle ifade edebilirsiniz onu. “İctimâî ruh” dediğimiz zaman da, Frenkçe ifadesiyle, “sosyal ruh” falan diyebilirsiniz. Dolayısıyla psiko-sosyolojiye giren bir konu olur bu.

Belki çok üzerinde durulmamış bunun ama Uhuvvet Risalesi açısından bu meseleye bakabilirsiniz. Bir de kendi duygularınızdan sıyrılarak, daha ziyade Cenâb-ı Hakk’ın muradını hedeflemek suretiyle İhlas Risalesi açısından meselenin üzerinde durabilirsiniz. Yani, Allah için işler, Allah için başlar, Allah için görüşür, Allah için konuşur ve Allah için düşünürseniz şayet, böyle bir kenetlenme olur.

Bu mülahazaları seslendirirken, levhalara intikal eden sözlerden biri hatırıma geldi: “Gönlünüzde herkesin oturabileceği bir sandalye olmalı!..” İnsanlar, kalbinize girdikleri zaman, ayakta kalma endişesine kapılmamalılar!.. Evet, duygu ve düşünce itibariyle kalbinizde herkes için bir sandalye bulunmalı. Çok rahat “Senin de yerin var burada!” demelisiniz. Ama bahsettiğim gibi saflar halinde (alaka seviyesine göre) esasen.

Bu ruhun inkişafı, biraz belki terbiyeye bağlı; ailede terbiyeye bağlı, sokağın o terbiyeyi delmemesine bağlı, mektebin o terbiyeyi ilmîleştirmesine bağlı, mâbedin o terbiyeyi ruhânîleştirmesine bağlı. Şayet “yuva” fakir ise, “sokak” kirli ise, “mâbed” formalitelerin tesiri altında ise, “mektep”te de kalbî ve ruhî hayatın yeri hiç yoksa, her şey materyalizm, natüralizm, pozitivizm etrafında dönüp duruyorsa, (öyle oluyor diye tenkit etmiyorum, sorgulamıyorum; şayet öyle ise…) o içtimâî ruhun gelişip boy atması zordur. Öbür türlü ise, bunlar birbirlerini te’yid ederler; birinin yaptığı şeyi diğeri bozmaz. Sağlam yuvada, anne ve babadan, aile çevresinden aldığı şey, sokakta kumara atılan bir zar gibi zayii olmaz. Mâbed, onu ruhânîleştirmek suretiyle derinleştirir. Mektep, bir yönüyle tekvinî emirlerin, eşya ve hadiselerin hallaç edilmesiyle, talebeyi her zaman kâinatı didik didik eden insan haline getirir. Bir derinleşme olur. Ve böylece birbirini yıkmaz; sokak, yuvaya rağmen olmaz; mâbed, yuvaya rağmen olmaz; mektep, yuvaya rağmen olmaz. Hepsi aynı istikamette, aynı hedefte hareket ettikleri takdirde, insan, hayvaniyetten çıkar, cismâniyeti bırakır, -belli ölçüde- kalbin ve ruhun derece-i hayatına yükselir. O zaman da kendinde bir genişlik hisseder, herkese kucak açmasını bilir, bir yönüyle herkesle belli münasebet yolları tesis edebilir: Kendimizi nasıl anlatırız, insanları nasıl doğru anlarız?!. Kendimizi doğru anlatmayınca, başkalarını da doğru anlamayınca, doğru okumayınca, -zannediyorum- öyle kalbî ve ruhî bir birlik tesis etme meselesi de mümkün olmayabilir.

Vicdanın inkişaf ettirilmesi, bir yönüyle bahsettiğim bu “dört ekol” -filan diyelim- bütün bunlardan geçtikten sonra gerçekleşir. Adeta bunların birisi ilk mektep, birisi orta dereceli okul, birisi üniversite ve birisi de akademisyenlik seviyesi oluyor. Noktayı mektep mi koyar, yoksa mâbed mi koyar?!. Benim şu andaki kanaatim: Mektep, mektep olduğu zaman mâbedin önünde o fonksiyonu eda edecektir. Fakat o, sadece önüne konan bu günkü müfredat programına göre, yaptığı şeyleri yapmaya durunca.. mâbed, ruhundan uzak kalınca, geçmişten gelecekten -bir yönüyle- tevarüs ettiğimiz değerlere karşı yabancılaşınca.. sokak, kirlerden arınmayınca… Sizin evde verdiğiniz şeylerin karşısına her köşe başında bir gulyabani dikilir ve sizin ruhunuz inkişaf etmez. O ruh inkişaf etmeyince, vicdan inkişaf etmeyince, his dünyanız inkişaf etmeyince, bu defa o kucaklama da tabii olmaz artık; zorlamalı, sun’î olur, riyakârca olur. Vakıa onu da çok kınamam; sun’î de olsa birilerine karşı, belki -o taklidî imanın bir gün tahkikîye inkılap etmesi gibi- bir gün hakiki olur. Ama meselenin böyle hakikatle başlayıp hakikatle noktalanması, hakikat adına bestelenmesi veya bir güfte halinde ortaya konması ve yine hakikat adına ona bir kafiye konması, hem de âdeta o manzumun bütün muhtevasını ifade edecek mahiyette kafiye konması, bütün bunların bir araya gelmesine vabestedir. Ancak bunlar bir araya geldiği zaman, o “ictimâî ruh” hâsıl olur.

Youtube: https://www.youtube.com/watch?v=_bc7IbsCiPg