İngiltere merkezli Çevre Araştırma Ajansı tarafından yapılan araştırma, Türkiye'nin 2021 yılında 3,9 milyon ton yerli plastik atık üretirken toplam 682 bin 208 ton ithal ettiğini ortaya koydu.

'Atık sömürgeciliği': Aktivistler ve bilim insanları Avrupa Birliği'nden Türkiye'ye yapılan çöp ihracatını böyle tanımlıyor. İnsan sağlığı ve çevre açısından ciddi sonuçları olan atıkların, yolculuğu gidiş-dönüş olduğu için halının altına süpürülmesi de zor oluyor. Türkiye, Doğu Akdeniz'deki plastik kirliliğinin yüzde 16'sına katkıda bulunuyor. Bu atıklardan kaynaklanan zehirli maddeler Türkiye içinde ve dışında tüketilen gıdalara karışıyor.

Plastik, Türkiye'nin Avrupa'dan aldığı atıklar arasında çevre ve sağlık açısından en büyük tehlikeyi oluştursa da, toplam 14 milyon ton atığın sadece yüzde 4'ünü, yani 400 bin  tonunu oluşturuyor. Geri kalanı hurda metal (13 milyon ton) ve kağıttan (400 bin ton) oluşuyor. Türkiye'nin aynı zamanda dünyanın önde gelen plastik üreticilerinden biri olduğunu da belirtmek gerekir.

Avrupa'ya coğrafi yakınlığı ve Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) üyeliği ve gevşek çevre politikaları birleşince, Çin'in 2018'de plastik ithalatını yasaklamasından bu yana Türkiye adeta AB'nin çöplüğü haline geldi.

2021 yılında Avrupa, neredeyse yarısı Türkiye'ye giden 33 milyon ton atık ihraç etti ve bu rakam Çin yasağı öncesine göre iki kat daha fazla.

ABD, Kanada, Japonya, İngiltere ve AB ülkeleri de dahil olmak üzere dünyanın en gelişmiş ülkeleri -ki bunların hepsi sıkı çevre politikalarına sahip- atıklarını Türkiye, Malezya, Endonezya ve Vietnam gibi gelişmekte olan ekonomilere gönderiyor. Gezegenimiz, iklim değişikliğini engellemenin önündeki başlıca engellerden biri olan plastik atıklarla dolup taşıyor.

AB'den gelen plastiğe ek olarak Türkiye, İngiltere'den 122.898 ton plastik atık aldı ve bu rakam Birleşik Krallık'ın plastik ihracatının yüzde 27'sine tekabül ediyor. Aynı zamanda, Türkiye'deki plastik sektörü kuruluşu PAGEV'in 2021 verilerine göre, Türkiye yılda yaklaşık 10 milyon ton üretimle Almanya'nın ardından Avrupa'nın ikinci  ve dünyanın yedinci en büyük plastik üreticisidir.

İngiltere merkezli Çevre Araştırma Ajansı tarafından yapılan araştırma, Türkiye'nin 2021 yılında 3,9 milyon ton yerli plastik atık üretirken toplam 682.208 ton ithal ettiğini ortaya koydu.

Greenpeace Türkiye proje geliştirme sorumlusu Gözde Sevinç'e göre: "Türkiye'nin kendisi bu kadar çok plastik üretirken AB'den plastik atık almaya devam etmesi, geri dönüşüm sektörünün büyümesinden kaynaklanıyor. Ancak burada başka bir sorun daha var. Araştırmalar, bugüne kadar üretilen plastiğin sadece yüzde dokuzunun geri dönüştürülebildiğini gösteriyor." Geriye kalan yüzde 90'ı ise sahillerde, nehirlerde, tarlalarda ve dolayısıyla sebze ve deniz ürünlerinde yasadışı depolama alanlarında son buluyor.

Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu'nun (DİSK) uluslararası ilişkiler sorumlusu Kıvanç Eliaçık ise durumu "AB, çevresel faktörleri ya da geri dönüşüm işçilerinin çalışma koşullarını hiçe sayarak en kötü atıkları Türkiye'ye gönderiyor. Biz buna atık sömürgeciliği diyoruz” diyerek açıklıyor.

Avrupa'dan gelen atık konteynerleri İstanbul ve Mersin limanlarına ulaştıktan sonra Türkiye genelindeki geri dönüşüm tesislerine dağıtılıyor. Bunlardan 2.000 kadarı, yani ülkedeki lisanslı geri dönüşüm tesislerinin onda biri, güneydeki Adana kentinde yoğunlaşmış durumda.

İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW), 2021 yılında yayınladığı Bizi Zehirliyorlar Sanki başlıklı raporunda, Avrupa menşeli plastik atıkların Türkiye'deki etkileri konusunda uyarılarda bulundu. İşleme tesislerinde çalışan işçilerin ve çevre sakinlerinin tanıklıklarına, kimyasal analizlere ve tıbbi raporlara yer verilen raporda, bu işçilerin çoğunun astım ve diğer solunum yolu hastalıklarından nasıl muzdarip olduğu ayrıntılarıyla anlatılıyor.

Eliaçık, "Sektördeki işçilerin çoğunun kayıt dışı ve sosyal güvenceden yoksun olduğunu, sendikaların insani ücretler, çalışma saatleri, işçi sağlığı ve iş güvenliği standartları gibi taleplerle mücadele ettiğini" hatırlatıyor. Ayrıca, Suriyeli ve Afgan mülteciler bazıları ölümlü çok sayıda iş kazasına maruz kalıyorlar.

Hem HRW raporu hem de ertesi yıl yayınlanan bir Greenpeace raporu, geri dönüşüm sürecinin nasıl astım gibi endokrin ve solunum yolu hastalıklarının yanı sıra kansere ve hatta genetik mutasyonlara neden olabilecek bir dizi zehirli kimyasal madde ortaya çıkardığını ayrıntılarıyla açıklıyor. Dahası, çoğunlukla dioksinler, ağır metaller ve polimerlerden oluşan bu toksinler, dünyanın en verimli vadilerinden biri olan Çukurova vadisinde üretilen ve daha sonra iç tüketim ve ihracat için dağıtılan meyve ve sebzelere karışmaktadır.

Kamuoyundan gelen tepkiler üzerine Ankara hükümeti 2021 yılında Avrupa'dan atık ithalatını yasakladı. Ancak, gelişen geri dönüşüm endüstrisinin baskısı altında, iki ay sonra ithalata yeniden başladı.

Atık ayrıştırma Türkiye'de sadece belediye atık toplama faaliyetinin bir parçası değil. Bunun yerine, geri dönüşüm merdiveninin en alt basamağında sokaklarda atık toplayan yarım milyon kişiden oluşan bir ordu var. Atık toplayıcıları geleneksel olarak Niğde ya da Hakkari gibi şehirlerden geliyordu. Artık ülkelerindeki çatışmalardan kaçan Suriyeli ve Afgan mülteciler de bu ekmek kavgasının içinde. Gün doğumundan gün batımına kadar çalışan ve topladıklarını geri dönüşüm tesislerine kilo başına 26 ila 50 kuruş (0,10 ila 0,20 Avro)  gibi düşük bir fiyata satan bu insanlar, yoksulların en yoksulları. En iyi karlar aracıların ve işletmelerin cebine giriyor.

Bu nedenle tesisler, teoride zaten temiz ve ayrıştırılmış olarak gelen ve dolayısıyla daha yüksek verim sağlayan Avrupa plastik atıklarını tercih ediyor. Yine de Avrupa plastiğinin çoğu, Fransız peynir ambalajlarının ve Alman patates cipsi poşetlerinin kolayca görülebildiği işleme tesislerinin yakınındaki yasadışı çöplüklerde son buluyor.

Çukurova Üniversitesi'nden biyolog Sedat Gündoğdu, 2021 tarihli bir akademik raporda, Avrupa ve yerel plastik atıkların benzer fiyatlara (yaklaşık 0,20 Avro) sahip olduğuna dikkat çekiyor: "Son yıllarda plastik atık ithalatındaki artış, geri dönüşüm şirketlerinin plastik ithalatı için ne kadar ücret aldığı konusunda şüphe uyandırıyor." Gündoğdu, Avrupalı ihracatçıların ihracat belgelerinde tahrifat yaptığını, atık ihracatının genellikle beyan edildiği gibi tasnif edilmediğini iddia ediyor. Gündoğdu: "Ton başına 50 ila 100 Avro arasında beyan edilmemiş bir kâr - ya da beyan edilen fiyatın altında bir satış - olduğuna inanıyor, çünkü ihracatçı şirketler, özellikle de Avrupalı olanlar, bu para karşılığında geri dönüşümü mümkün olmayan malzemelerle dolu konteynerler gönderiyorlar. Bu yasadışı ticaret, yanlış etiketleme ve hileli belgelendirmedir" diyor.

Gündoğdu'ya göre ulusal plastik üretiminin sadece yüzde 1'i geri dönüştürülüyor, geri kalanı ise denize karışıyor. Türkiye'nin turkuaz sularıyla ünlü güney sahili, denizin geri kalanına kıyasla 3-4 kat daha fazla mikropartikül ile Akdeniz'in en kirli sahili.

DİSK'ten Eliaçık'ın da belirttiği gibi, ekonomik kriz de hükümetin görmezden gelmesinin bir başka nedeni: "Türkiye ekonomisini canlandırmak için her türlü acı ilacı kullanıyor. Reçeteler arasında çok uluslu şirketlerle flört etmek de var. 'Buraya yatırım yapın, işgücü ucuz, sendika yok ve çalışma saatleri uzun' diyorlar. Böylece ülke çöp yığınlarıyla doluyor. Hükümet ekonomik, sosyal ve siyasi krizini bu şekilde aşmaya çalışıyor."

Yazın son günlerinde Türkiye'nin bir zamanlar güzel olan sahillerinde çöpler birikirken, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan 18 Eylül'de BM Genel Kurulu'nda "gelecek nesiller için daha temiz, daha yeşil ve daha yaşanabilir bir dünya" hedefiyle Küresel Sıfır Atık İyi Niyet Bildirgesi'ni imzaladı. Çevreci gruplara göre, Türk mevzuatının amaçları kağıt üzerinde doğru olsa da, daha spesifik yasalara ve uygulamaya ihtiyaç var.

DİSK,  Avrupa sendikalarının Türkiye'nin olası üyeliğine ilişkin politikaları doğrultusunda, gümrük birliği ve serbest ticaret anlaşmalarına sosyal ve işçi haklarını güvence altına alan maddeler eklenmesini talep ediyor.

Türkiye Yeşiller Partisi, nüfusun çevreye saygı kültüründen yoksun olması nedeniyle hem geri dönüşüm ve atık yönetimine hem de sivil eğitime yoğun yatırım yapılması çağrısında bulunuyor. Greenpeace ise Ankara'nın ithalatı durdurmasını ve belediye atıklarının yönetimi ve ayrıştırılmasına odaklanmasını talep ediyor.

Çevrecilerin baskısı altında Avrupa Parlamentosu 2023 yılı başlarında Avrupa atıklarının OECD dışına ihracatının yasaklanmasını ve dört yıl içinde OECD içinde satışların azaltılmasını onayladı. Teorik olarak bu, Türkiye'yi bu on yılın ikinci yarısına kadar AB atıklarından kurtaracaktır. Ancak Türk çevreciler, plastik atıklara karşı Avrupa'da ve yerel düzeyde alınan önlemlerin uygulanması konusunda kuşkularını sürdürüyor.